تاریخ انتشار : 1400/10/16
فروتنی و خضوع در علامه مصباح موج می زد
بسم الله الرحمن الرحیم
حضرت علامه مصباح دارای ابعاد مختلف شخصیتی هستند.
ابتدا به شخصیت علمی ایشان و سپس شخصیت معنوی و شخصیت مبارزاتی و سیاسی ایشان، چه پیش‌از انقلاب و چه پس‌از پیروزی انقلاب اسلامی می‌پردازیم.
الف. شخصیت علمی علامه مصباح ره
درباره شخصیت علمی حضرت علامه مصباح ره نکاتی را عرض میکنم. به‌طورقطع دستاوردهای علمی چنین اندیشمند بزرگی را نمی‌شود در این مجال اندک معرفی کرد،
اما به فهرستِ وسیع آثار و کتب این استاد فرزانه اگر مراجعه کنیم، تبحر علمی و گستردگی علمی ایشان در عرصه‌های مختلف علوم انسانی مشاهده خواهیم کرد.
کتاب‌های حضرت علامه در حوزه عقیدتی، در حوزه‌ی فلسفی، در حوزه اخلاق، در حوزه جامعه‌شناسی، در حوزه تاریخ، در حوزه حقوق و سیاست، این گستردگی و این تنوع آثار حضرت علامه مصباح نشان می‌دهد که ایشان مصداق تام و کامل برای مفهوم روشن‌فکری حوزوی هستند.
شاید هیچ‌کس به‌اندازه ایشان در حوزه علمیه مسلط بر علوم انسانی نبوده باشد.
زاویه دومی که در این بحث باید به آن توجه کرد، این هست که حضرت علامه مصباح علاوه بر آشنایی به اندیشه اسلامی، تبحر و تسلط ویژه‌ای بر مباحث علوم انسانی غربی هم داشتند و همین باعث می شد که به مقایسه و ارزیابی اندیشه اسلامی و اندیشه غربی می‌پرداختند.
زاویه سومی که در بحث شخصیت علمی حضرت علامه مصباح عرض میکنم، ورود به‌موقع ایشان به موضوع علوم انسانی اسلامی هست؛ در زمانه‌ای که مع‌الاسف برخی از نهادهای حوزوی به وظیفه قطعی خودشان در اسلامی‌سازی علوم انسانی کم‌توجهی می‌کنند، علامه مصباح‌یزدی ره بدون توجه به نغمه‌های تلخی که بر علیه ایشان بود و بدون توقع از دیگران، اقدام سنگینی را در این راستا آغاز کردند؛ اساساً تأسیس مؤسسه در راه حق و سپس پژوهشگاه باقرالعلوم علیه‌السلام و سپس مؤسسه امام‌خمینی ره در همین راستا بود و امروز ما شاهد شکل‌گیری گروه‌های علمی متنوعی در مؤسسه امام‌خمینی ره هستیم که به بحث علوم انسانی اسلامی می‌پردازند.
این ضلع اول از بحث بنده درباره شخصیت علمی حضرت علامه مصباح ره
ب. شخصیت معنوی علامه مصباح ره
ضلع دوم شخصیتی ایشان، شخصیت معنوی حضرت علامه مصباح است؛ یکی از ابعاد کمتر التفات شده در مورد آیت الله مصباح، ویژگی‌های خاص معنوی و اخلاقی ایشان است؛ حضرت آیت الله مصباح قطعا یکی از اساتید برجسته اخلاق عملی در دوران معاصر بوده‌اند؛ ایشان شاگرد منحصربه فرد حضرت آیت‌الله‌العظمی بهجت بودند و استفاده‌های معنوی فراوانی از محضر حضرت آیت الله بهجت برده بودند؛ همین‌طور ایشان از شاگردان ویژه و خاص مرحوم علامه طباطبایی بودند و استفاده‌های معنوی فراوانی هم از ایشان برده بودند؛ می شود مدعی شد که درس اخلاق آیت‌الله مصباح در قم یکی از درس‌های اخلاق برجسته در کشور بود که چهارشنبه‌شب ها در دفتر رهبر معظم انقلاب در قم برگزار می شد. این جمله حضرت آیت‌الله شبیری را من به یاد می‌آورم که ایشان درباره شخصیت معنوی علامه مصباح فرمودند که همه سکنات و حرکات مصباح درس است. حتی نوع عبا پوشیدن، حتی نوع قدم زدن ایشان، حتی نوع نشستن حضرت علامه مصباح هم درس اخلاق است. در حضرت علامه مصباح، فروتنی و خضوع فوران می‌کرد و موج می‌زد.
برای کسانی که از دور با شخصیت ایشان آشنایی دارند، چه‌بسا این نکته قابل تصور نیست و لیکن من یک مثال در این زمینه عرض میکنم که یک‌سال مسئولان همایش روز جهانی فلسفه، به قم آمدند و به حضور حضرت علامه مصباح ره رسیدند و درخواست کردند که آیت‌الله مصباح به‌عنوان رئیس فلسفه اسلامی در این همایش به ایراد سخن بپردازند. علامه مصباح ره در واکنش به این درخواست، مسئولین این همایش را به مراجعه به حضور حضرت استاد جوادی آملی تشویق کردند و عین عبارت ایشان را به شما نقل میکنم ؛ این عین عبارت حضرت آیت الله مصباح است فروتنی و تواضع را ببینید:
«اگر ما این‌جا برای چند طلبه، بحث فلسفی مطرح می‌کنیم معنایش این نیست که نام بنده در کنار حضرت آیت‌الله جوادی آملی برده شود؛ من این را واقعاً از ته دل می‌گویم و ایشان را از مفاخر عالم اسلام می‌دانم و مفتخرم که دست ایشان را ببوسم؛ به‌طور معمول هر وقت خدمت ایشان شرفیاب می‌شوم سعی میکنم این کار را انجام بدهم. »
این در حالی است که به اذعان بسیاری از پژوهشگران فیلسوف، علامه مصباح قطعا از بزرگان فلسفه معاصر و از نوادر فلسفه اسلامی در عصر کنونی است؛ اما میزان خضوع و فروتنی و نحوه بیان ایشان در مورد عالم معاصر حضرت آیت‌الله جوادی آملی حاکی از یک روح بزرگ و حاکی از یک منش عرفانی و اخلاقی است.
قبل‌از پیروزی انقلاب عده‌ای از بازاری‌های قم از آیت‌الله بهجت اصرار درس اخلاق داشته‌اند. ایشان نپذیرفته بودند. بار دوم از ایشان درخواست کردند، که خودشان یک روحانی مورد اعتماد و مورد تایید را برای درس اخلاق معرفی کنند که حضرت آیت‌الله‌العظمی بهجت فرموده بودند که آقای مصباح‌یزدی در این زمینه مورد تأیید من است. بروید از ایشان بخواهید و من هم از ایشان می‌خواهم که درس اخلاق را برگزار بکنند.
ج. شخصیت مبارزاتی علامه مصباح ره
اما ضلع سومی که به آن می‌پردازم، شخصیت سیاسی و مبارزاتی حضرت استاد مصباح است. استاد مصباح در دوره پیش‌از پیروزی انقلاب، یعنی در دوره رژیم ستم‌شاهی، مبارزه‌های گسترده‌ای را بر ضد رژیم و عواملش انجام داد، که بخش قابل توجهی از زندگی علامه مصباح را در بر می‌گیرد.
امروز برخی این‌گونه تحریف تاریخ کرده‌اند که علامه مصباح نقش چندانی در جریان پیروزی انقلاب نداشته، اما واقعیت را اگر بخواهیم پیگیری کنیم، خواهیم دید که بخش عمده‌ای از زندگی آیت‌الله مصباح صرف مبارزه برعلیه رژیم شاه شده است. در ماجرای انجمن‌های ایالتی و ولایتی و نهضت روحانیت به رهبری حضرت امام، علامه مصباح خیلی مشارکت فعالی دارند. ایشان در ماجرای دستگیری و حبس امام در زندان قیطریه، نامه مفصلی خدمت ایشان ارسال می‌کنند که در آن نامه، ضمن تأیید و تشویق امام برای ادامه نهضت و گزارش اوضاع پس‌از دستگیری ایشان، آزادی حضرت امام از زندان را هم پیش‌بینی کردند این نامه را حضرت امام خواندند و خیلی خوشحال شدند و به حاج حسن آقای صانعی گفته بودند که بروید از استاد مصباح تشکر کنید بابت این نامه‌ای که فرستادند.
یکی از ابتکارات شهید بهشتی در پیش‌از انقلاب، برقراری جلسات درباره اندیشه‌ورزی در خصوص حکومت اسلامی بوده است. شهید بهشتی معروف به هوشمندی است، معروف به آینده‌نگری است. شهید هوشمند باید گفت به شهید بهشتی. شهید آینده‌نگر باید گفت. اینطور فکر می‌کرد که پس‌از پیروزی انقلاب مبنای انقلاب چه باید باشد؛ اگر قرار است مبنا حکومت اسلامی باشد، چه مدلی و چه طرح مدونی برای حکومت الان باید تدبیر کنیم ؛ لذا جلساتی را با حضور حضرات آیات مرحوم آیت‌الله مشکینی ربانی شیرازی باهنر مفتح و حضرت آیت الله مکارم حضرت آیت الله سبحانی و مرحوم علامه مصباح و جمعی دیگر برقرار می‌کرد و درواقع برای این‌که رژیم به ماهیت این جلسات پی نبرد و تلاش نکند که این جلسات را به تعطیلی بکشد، نام این را جلسه مباحث ولایت گذاشته بودند؛ حضرت آیت الله مصباح دبیر این جلسات بودند. در اثناء این کار ، برخی آقایان زندانی می‌شدند تبعید می‌شدند مثلا شهید بهشتی به آلمان سفر کرد پنج سال در آن‌جا اقامت کرد . اما آیت الله مصباح نگذاشتند این جمع تعطیل شود. در ادامه از حضرات آیات مظاهری مرحوم آقای محمدی گیلانی و حضرت آیت الله یزدی دعوت به همکاری کرد و این ها را به این جمع ملحق کرد.
فیش‌های تحقیقاتی فراوان و دست‌نوشته‌های فراوانی از آن جلسات، الان باقی‌مانده که اینها به مدیریت و دبیری حضرت علامه مصباح پیش‌از انقلاب شکل می‌گرفت.
از دیگر فعالیت‌های ایشان در مبارزه با رژیم ستم‌شاهی، همکاری با نشریه بعثت و تأسیس نشریه‌ی انقلابی انتقام است.
نشریه انتقام با انگیزه مبارزه با دستگاه طاغوت و گسترش اندیشه‌های حضرت امام و حمایت از روحانیت بود ؛ با برخی از علاقه‌مندان به امام همکاری می‌شد ولی با مدیریت خود استاد مصباح منتشر می شد.
همچنین ایشان پیش‌از انقلاب خطر نفوذ مارکسیسم را گوشزد می‌کرد و با تألیف کتاب و با تدوین جزوه و با تشکیل کلاس‌های نقد مبانی مارکسیسم، تلاش می‌کرد که انحرافی را که مارکسیست‌ها تلاش می‌کردند در مسیر انقلاب شکل بدهند، مقابله می‌کرد.
همچنین با پرده‌برداری از سخنان بعضی روشنفکران آن‌روز و با برخورد انتقادی با تز اسلام منهای روحانیت، پرده از افکار شوم دشمنان اسلام و انقلاب برمی‌داشت.
حساسیت و قاطعیت ایشان در برخورد با این مسائل، جوری بود که گاه برخی از دوستان انقلابی هم بر ایشان اشکال می‌گرفتند و ایشان را به نرمش دعوت می‌کردند.
اما حضرت استاد با عزمی پولادین از مبانی اسلام و از اصول اسلام که مورد هجمه تفکر التقاطی آن روزگار بود، دفاع می‌کردند. از طریق سخنرانی از طریق مناظره از طریق نوشتن کتاب و مقاله و دیگر ابزارهای تبلیغی بهره می‌بردند و از هجمه و تهمت و توهین هراسی نداشتند؛ پس‌از پیروزی انقلاب نیز از آیت‌الله مصباح در مقاطع مختلفی برای کمک به انقلاب به میدان آمده‌اند، که یکی از بارزترین این مقاطع، در دوران هجمه برخی اصلاح‌طلب‌ها به ارزش‌های انقلاب اسلامی بود. ایشان آبروی حوزوی و علمی خودشان را مخلصانه به میدان دفاع از انقلاب آوردند و تا جایی پیش رفتند که در دفاع از اسلام و انقلاب، دشمنان به ایشان انواع اهانت‌ها را روا داشتند؛ اما وی دست از ادای تکلیف برنداشتند و به راه خودشان ادامه دادند در سال هفتاد و هشت بود که ر
هبر معظم انقلاب خودشان ورود کردند به دفاع از این شخصیت برجسته. حضرت امام خامنه‌ای حفظه الله در سال هفتاد و هشت فرموند :
«بنده نزدیک به چهل سال است جناب آقای مصباح را می‌شناسم و به ایشان به‌عنوان یک فقیه فیلسوف متفکر و صاحب‌نظر در مسائل اساسی اسلام ارادت قلبی دارم اگر خدای متعال به نسل کنونی ما این توفیق را نداد که از شخصیت‌هایی مانند علامه طباطبائی و شهید مطهری استفاده کنند اما به لطف خدا این شخصیت عزیز و عظیم‌القدر خلأ آن عزیزان را در زمان ما پر می‌کنند»
از خدای متعال، رضوان قرب الهی را برای علامه مصباح ره دعا می‌کنیم و امیدواریم توفیق ادامه‌ی مسیر این عالم و محقق الهی و برجسته را داشته باشیم.
والسلام علیکم
سیداحمد غفاری قره‌باغی
طلبه حوزه علمیه قم
مدیر شعبه مؤسسه حکمت و فلسفه ایران در قم
عضو مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت
۱۴۰۰/۱۰/۱۶
